کارهای جدید، تشریح و واکاوی مفاهیم و تعاریف مرتبط

1. مقدمه:

فعالیت‌های ساخت و ساز پر از چالش‌ها و مواردی است که امکان شناخت دقیق و اطلاع از جزئیات آنها در مراحل آغازین پروژه تقریبا ناممکن و نشدنی است. در طی مدت اجرای کار به واسطه بروز شرایط جدید، تغییر در خواسته‌ها و یا الزامات محدوده پروژه و ذینفعان آن، احتمال اینکه انجام برخی فعالیت‌ها که در آغاز برای آنها پیش بینی خاصی نشده است، ضرورت یابد. این موضوع در بطن خود یکی از چالش‌های قراردادی و برنامه‌ای پروژه را نیز در بر دارد، چرا که در آغاز معمولا برای قیمت آن توافقی صورت نپذیرفته است و اجرا یا عدم اجرای آن می‌تواند پروژه و زمانبندی آن را با تغییراتی مواجه نماید.

2. اقسام کار جدید:

در عرف پروژه‌های عمرانی و ساخت و ساز، کار جدید به کاری اطلاق می‌گردد که در اسناد آغازین پروژه اعم از نقشه‌ها، مشخصات فنی، برآورد و … پیش بینی نشده است و در حین اجرای کار، اجرای آنها به واسطه تغییرات حادث شده، ضرورت یافته است. این قسم کارها به دو بخش کلی تغییر (افزایش) در مقادیر پیمان و کارهای جدید فاقد نرخ و مقادیر در پیمان تقسیم بندی می‌شوند. در این بخش با نگاهی به اسناد و مدارک نظام فنی و اجرایی کشور به بررسی موضوع خواهیم پرداخت:

1-2. کار جدید در شرایط عمومی پیمان (نشریه 4311):

نشریه 4311 در ذیل ماده 29 و در بندهای الف و ج به تفکیک تغییر در مقادیر کار و قیمت‌های جدید پرداخته است. در بند الف این ماده شرایط و ضوابط تغییر مقادیر کار و کاهش یا افزایش آن ارائه شده است که از جمله آنها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. باید در چارچوب موضوع پیمان باشد.
2. توسط مشاور محاسبه و توسط کارفرما تصویب و سپس به پیمانکار ابلاغ می‌شود.
3. پیمانکار با دریافت ابلاغ، موظف به انجام کار است.
4. نرخ کارهای تابع این بخش، نرخ پیمان است.
5. سقف کارهای جدید حداکثر 25 درصد مبلغ اولیه پیمان است.
6. تا سقف ده درصد از تغییر مقادیر با دستور مهندس مشاور قابل اجرا و مازاد بر آن نیاز به تصویب کارفرما دارد.

در بند ج همین ماده نیز شرایط و ضوابط کارهای با قیمت جدید ارائه شده است که مهمترین انها عبارتند از:

1. در چارچوب موضوع پیمان باشد.
2. در فهرست بها و مقادیر منضم به پیمان، فاقد قیمت و مقدار باشد.
3. با دریافت ابلاغ مهندس مشاور باید بی درنگ قیمت پیشنهادی آن همراه با تجزیه قیمت توسط پیمانکار به مهندس مشاور تسلیم و ارائه شود.
4. قیمت باید با توافق پیمانکار و مهندس مشاور تعیین و به تصویب کارفرما برسد.
5. قیمت باید بر حسب هزینه اجرای کار در محل اجرا محاسبه شود و تنها ضریب بالاسری به آن اعمال می‌شود.
6. در صورتی که پیمان با استفاده از فهارس بهای واحد پایه منعقد شده باشد، تعیین قیمت جدید علاوه بر مفاد این بند تابع دستورالعمل درج شده در فهرست پایه نیز بوده و اولویت با دستورالعمل مندرج در فهرست پایه است.
7. سقف کارهای با قیمت جدید حداکثر ده درصد مبلغ اولیه پیمان است.
8. با توجه به اینکه قیمت کارهای جدید بر اساس قیمت روز هزینه اجرای کار آنالیز می‌شود، برای تعیین میزان آن نسبت به سقف تغییرات قرارداد در قراردادهای مشمول تعدیل این قیمت باید به نرخ پیمان برگردانده شود (اصطلاحاً تعدیل معکوس شود)

2-2. کار جدید در فهارس بهای پایه:

پیوست 6 فهارس بهای واحد پایه سازمان برنامه و بودجه (مثل فهرست بهای واحد پایه رشته ابنیه، تاسیسات برقی و تاسیسات مکانیکی) به موضوع کارهای جدید اختصاص یافته است. در این پیوست کار جدید باید در چارچوب موضوع پیمان ابلاغ شده و در دو نوع زیر تقسیم شده است:

1. کارهای جدیدی که در فهرست بها و مقادیر منضم به پیمان (برآورد هزینه اجرای کار) برای آنها قیمت واحد و مقدار پیش بینی شده است که اصطلاحاً افزایش مقادیر کار نامیده می‌شوند و محدود به سقف 25 درصد مبلغ اولیه پیمان است.
2. کارهای جدیدی که در فهرست بها و مقادیر منضم به پیمان فاقد قیمت واحد یا مقدار هستند و تعیین قیمت آنها باید مطابق بند ج ماده 29 انجام شود و اصطلاحاً کارهای قیمت جدید نامیده می‌شوند.

3-2. کار جدید در نظام فنی و اجرایی کشور (کد 297):

فرهنگ واژگان نظام فنی و اجرایی کشور (کد 297) در ذیل کد 334402 کار جدید را به این شرح تعریف کرده است: کارهایی که پس از انعقاد پیمان در حین اجرای عملیات و در چارچوب موضوع پیمان به پیمانکار ابلاغ شود و برای آنها قیمت و مقدار در فهرست بهای منضم به پیمان، پیش‌بینی نشده است. با دقت در این تعریف مشخص می‌شود که کار جدید دارای 4 مشخصه منحصر به فرد است:

1. پس از انعقاد پیمان ابلاغ می‌شود.
2. در حین اجرای عملیات موضوع پیمان ابلاغ می‌شود.
3. در چارچوب موضوع پیمان است.
4. در فهرست بهای منضم به پیمان برای آن قیمت و مقدار [توامان و همزمان] پیش بینی نشده است.

این سند در ذیل کد 334601 تغییر (مقادیر) کار را نیز به این شرح تعریف نموده است:

 *  تغییر کارهای پروژه با دستور کارفرما یا مهندس مشاور با توجه به شرایط پیمان انجام می‌شود، اگر تغییرات در حدود دامنه کار باشد با دستور تغییر کار که به وسیله مشاور یا کارفرما داده می‌شود پیمانکار آن را انجام می‌دهد ولی اگر خارج از آن باشد توافق پیمانکار هم برای انجام آن لازم است.

*  ضمن اجرای کار ممکن است مقادیر درج شده در منضمات پیمان تغییر کند. تغییر مقادیر به وسیلۀ مهندس مشاور محاسبه و پس از تصویب کارفرما ابلاغ می‌شود و پیمانکار موظف به اجرای آن با نرخ پیمان است به شرط آن که در چارچوب پیمان بوده و از 25 درصد مبلغ اولیه پیمان بیشتر نباشد.

این تعریف نیز خود مشخصه‌هایی برای تغییر مقادیر کار ارائه داده است که عبارتند از:

1. تغییرات باید در محدوده دامنه پروژه یا اصطلاحاً در چارچوب پیمان باشد.
2. تغییرات در منضمات پیمان (فهرست بها و مقادیر کار) دارای ردیف، مقدار و نرخ هستند.
3. باید توسط مهندس مشاور محاسبه و توسط کارفرما تصویب شود.
4. نرخ آن‌ها، همان نرخ تعیین و توافق شده در پیمان است.
5. سقف آن محدود به 25 درصد مبلغ اولیه پیمان است.

در ذیل کد 334401 این سند برای تعریف قیمت جدید چنین آمده است:

اگر کارهایی به پیمانکار برای انجام دادن ابلاغ شود که قیمت آن در اسناد و مدارک پیمان وجود نداشته باشد پیمانکار قیمت پیشنهادی خود را همراه با تجزیه بهای آن به کارفرما اعلام می‌کند و پس از تأیید کارفرما ملاک عمل قرار می‌گیرد، این قیمت را قیمت جدید گویند.

این بند نیز در متن خود به موارد ذیل اشاره نموده است:

1. قیمت کار جدید در اسناد و مدارک پیمان وجود نداشته باشد.
2. قیمت پیشنهادی پیمانکار با تجزیه بها محاسبه و به کارفرما اعلام می‌شود.
3. این قیمت پس از تایید کارفرما ملاک عمل است.

3. فهرست بهای منضم به پیمان و ضوابط آن:

یکی از پیچیده‌ترین و چالش برانگیزترین تعاریف در پروژه‌های عمرانی، معنا و مفهوم فهرست بهای منضم به پیمان است. برای همین در این بخش با بررسی اسناد مرجع تلاش خواهد شد تا مفهوم مربوطه واکاوی شود.

1-3. تعریف فهرست بهای منضم به پیمان در فهارس بهای پایه:

دستورالعمل کاربرد فهارس بها در فراز پایانی بند 2-8 به عبارت فهرست بها و مقادیر کار منضم به پیمان (فهرست منضم به پیمان) رسیده است، اما برای درک مفهوم و معنای این عبارت لازم است کل بند مذکور مورد توجه قرار گیرد، در این بند چنین آمده است:

برای اجرای برآورد هزینه هر کار، مقادیر اقلام آن، بر اساس نقشه‌ها و مشخصات فنی، محاسبه شده و بر حسب ردیف‌های این فهرست بها و ردیف‌های غیرپایه مربوط، اندازه‌گیری می‌شود. فهرستی که شامل شماره، شرح، واحد، بهای واحد، مقدار و مبلغ ردیف‌هاست، تهیه می‌شود.

در این فهرست، مبلغ هر ردیف، حاصل ضرب مقدار در بهای واحد آن ردیف است. از جمع مبلغ ردیف‌های مربوط به هر فصل، مبلغ فصل و از جمع مبالغ فصل‌ها، جمع مبلغ ردیف‌های فهرست بها برای کار مورد نظر، به دست می‌آید. ضریب طبقات، ضریب بالاسری و ضریب منطقه‌ای (بر حسب مورد)، به جمع مبلغ ردیف‌ها به صورت پی‌در‌پی ضرب شده و هزینه تجهیز و برچیدن کارگاه به آن اضافه می‌شود. نتیجه برآورد اجرای کار خواهد بود. به مدارک یاد شده، کلیات، الزامات فصل‌ها و پیوست‌های فهرست بها (برحسب مورد) ضمیمه شده، مجموعه تهیه شده، به عنوان فهرست بها و مقادیر کار منضم به پیمان (فهرست منضم به پیمان) نامیده می‌شود.

آنچه دقت نظر در این بند مشخص می‌کند این است که فهرست بهای منضم به پیمان یک فهرست منحصر به فرد است که باید بر اساس اسناد کار از جمله نقشه‌ها و مشخصات فنی تهیه شده و شامل مقادیر برآورد اولیه کار باشد که از نقشه‌ها به دست آمده است، پس این فهرست لزوماً کلیه ردیف‌های فصول و حتی پیوست‌های فهرست پایه را شامل نشده و صرفاً به ردیف‌های خاصی محدود می‌شود. نکته دیگر در این بند، این است که خروجی حاصله، برآورد اجرای کار نامیده شده است، همین نکته خود بیانگر آن است که ردیف‌هایی از فهرست پایه که به فهرست منضم به پیمان منتقل می‌شوند، محدودیت‌های ویژه‌ای دارند و اگر طبق اسناد اولیه پیمان (نقشه‌ها و مشخصات فنی) مقداری برای ردیفی برآورد نمی‌گردد (اصطلاحاً مقدار صفر) پس ردیف مذکور به فهرست منضم منتقل نشده و درج آن حشو و اضافه است.

2-3. فهرست منضم به پیمان در موافقت نامه پیمان:

موافقت نامه پیمان به عنوان یکی از مهم‌ترین اسناد پیمان در ماده 2 خود، اسناد و مدارک پیمان را برشمرده است که در بند “هـ” از عبارت “فهرست بها و مقادیر کار” استفاده کرده است، درج عبارت “مقادیر کار” با توجه به تعریف “کار” در ماده 14 شرایط عمومی پیمان، بیانگر منحصر به فرد بودن این فهرست بوده و طبیعی است که یک موضوع منحصر به فرد نمی‌تواند شامل کلیات و موارد مبهم بوده و لازم است بر اساس مشخصات، نقشه‌ها و اسناد و مدارک مرتبط با کار موضوع پیمان، تهیه و تنظیم گردد.

3-3. فهرست بهای منضم به پیمان در نشریه 4311:

در نشریه 4311 در بند الف ماده 14 تعریف برآورد هزینه اجرای کار ارائه شده است. همچنین در بندهای الف، ب و ج ماده 29 نیز عبارت فهرست بها و مقادیر منضم به پیمان به کار رفته است که در این ماده وضعیت تغییر مقادیر و کارهای قیمت جدید شرح داده شده است. شرایط عمومی پیمان در ماده 37 نیز اشاره نموده است که مبلغ صورت وضعیت ماهیانه بر اساس فهرست بهای منضم به پیمان محاسبه می‌گردد. اگرچه در این سند، تعریف دقیقی برای فهرست منضم به پیمان ارائه نشده است ولی وقتی صحبت از مقادیر اثرگذار و ارزشمند (محاسبه مبلغ کارکرد، برآورد هزینه اجرا و تغییر در مقادیر) می‌شود، می‌توان استنباط کرد که این فهرست باید دارای مقادیر و قیمت واقعی بوده و باتوجه به بلااثر بودن صفر در محاسبات پس قطعا ردیف‌های با مقدار صفر نه در برآورد و نه در تغییرات تاثیری ندارند.

4-3. فهرست بهای منضم به پیمان در فرهنگ واژگان نظام فنی و اجرایی کشور:

سند فرهنگ واژگان نظام فنی و اجرایی کشور به عنوان یک سند راهنما یکی از عوامل اصلی در کاربرد صحیح و سهل ضوابط مرتبط به نظام فنی و اجرایی را تعریف دقیق واژه‌های کلیدی به کار رفته در آنها برشمرده است. در این سند در بخش‌های متعدد به فهرست بها و مقادیر منضم به پیمان اشاره شده است که هر یک از آنها می‌توانند معنا و مفهوم معادل این سند را ارائه نمایند. برای نمونه وقتی از نرخ پیمان صحبت می‌شود، چنین آمده است:

نرخ پیمان در مورد هر یک از اقلام کار عبارت از بهای واحد آن قلم کار در فهرست بهای منضم به پیمان با اعمال ضریب پیمان و ضریب‌های پیش‌بینی شده در فهرست‌بها و مقادیر کار است. در پیمان‌هایی که مشمول تعدیل آحاد بها هستند، نرخ پیمان، نرخ محاسبه شده به روش پیشگفته، پس از اعمال تعدیل آحادبها، می‌باشد.

در اینجا نیز باید به رابطه بین کار و فهرست دقت کرد، علاوه بر این موارد این سند در ذیل کد اصلی ٤٤٠٠٠٠ به ارائه تعاریف مرتبط با فهرست‌های پایه پرداخته است.

با دقت در تعاریف ارائه شده مشخص است که در فهرست مقادیر کار باید مواردی درج شود که برای کارهای اجرایی ضروری است، این به آن معناست که فهرست منضم باید شامل شرح ردیف، مقدار و بهای واحد باشد تا مفید بوده و در عمل برای پروژه کاربردی باشد.

همچنین در این زمینه و با توجه به کاربرد اشاره شده برای فهرست پایه در بند 440101 می‌توان به تعاریف مربوط به برآورد هزینه و برآورد هزینه اجرای کار نیز اشاره کرد که هر دو بیانگر این هستند که باید در اسناد پیمان سندی درج شود که شامل مقادیر واقعی (متره شده از نقشه‌ها و مشخصات فنی) و بهای واحد (تعیین شده طبق فهرست بهای پایه) باشد.

4. جمع بندی و نتیجه گیری

بر اساس آنچه در اسناد و مدارک مرتبط به قراردادهای پروژه‌های عمرانی و ساخت و ساز در نظام فنی و اجرایی کشور درج شده است و همه به نوعی مکمل همدیگر هستند، می‌توان گفت “فهرست بها و مقادیر کار” که اصطلاحاً فهرست منضم به پیمان نیز نامیده می‌شود اساساً و ماهیتاً تفاوت‌های بنیادینی با فهرست بهای پایه دارد و تنها می‌تواند شامل ردیف‌های پایه و غیرپایه‌ای باشد که بر اساس نقشه‌ها و مشخصات فنی پیمان در زمان تهیه اسناد برونسپاری، لزوم اجرای آنها مشخص و معین شده است، این موضوع به طرز شگفت آوری منطبق بر اصول صحت معامله در قانون مدنی نیز هست، علی‌ایحال با بررسی صورت گرفته مشخص است که در مبانی نظام فنی و اجرایی کشور چنانچه در حین انجام عملیات موضوع پیمان، اجرای کار و فعالیتی در چارچوب موضوع اصلی، ضرورت یابد اگر برای آنها در فهرست بها و مقادیر کار و برآورد اولیه مقدار و قیمت واحدی لحاظ نشده باشد، این قبیل کارها باید به شیوه آنالیز بها و با در نظر گرفتن هزینه روز اجرای کار در محل کشف قیمت شده و در نهایت بین پیمانکار و کارفرما در خصوص آنها توافق صورت پذیرد. بدیهی است با توجه به اینکه این مسئله خود یکی از موارد کلیدی و بحث برانگیز پروژه‌های عمرانی کشور است، در این مقاله تلاش گردید تا مفاهیم پایه و اصلی مرتبط با آن تشریح و واکاوی گردد تا در مطالب بعدی بتوان به جزئیات و ریزه‌کاری‌ها در خصوص نحوه کشف قیمت، رویه‌های حقوقی و قراردادی و تکلیف پیمانکار در خصوص نحوه اقدام در زمان ابلاغ کار تا زمان تصویب و ابلاغ قیمت جدید، پرداخت.